Âm nhạc luôn là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của mỗi dân tộc, và với người Khmer Nam Bộ, dàn nhạc ngũ âm chính là biểu tượng sống động, là “tiếng nói của tổ tiên” kết nối con người với thế giới tâm linh. Dàn nhạc ngũ âm không chỉ là một tổ hợp các nhạc cụ mà còn là dòng chảy văn hóa ngàn đời, mang theo những triết lý sâu sắc về vũ trụ và cuộc sống, hòa quyện trong từng giai điệu trầm bổng, hùng tráng.
Dàn nhạc ngũ âm, hay còn gọi là Pinn Peat theo tiếng Khmer, là một di sản văn hóa phi vật thể quý giá, được cấu thành từ 5 bộ nhạc cụ làm từ 5 loại chất liệu khác nhau: đồng, sắt, gỗ, da và hơi. Sự kết hợp độc đáo này tạo nên 5 âm sắc riêng biệt, hòa quyện lại thành một tổng thể âm thanh độc đáo, từ rất trầm đến cao vút, từ ngọt ngào, du dương đến sâu lắng, hùng hồn, lay động lòng người. Dàn nhạc ngũ âm đóng vai trò trung tâm trong hầu hết các nghi lễ, lễ hội truyền thống của đồng bào Khmer, từ những buổi lễ trang nghiêm trong chùa chiền đến những ngày hội làng rộn rã.
Nguồn Gốc và Hành Trình Lịch Sử Của Dàn Nhạc Ngũ Âm Khmer
Không ai biết chính xác dàn nhạc ngũ âm ra đời từ bao giờ, nhưng nó đã gắn bó mật thiết với đời sống người Khmer từ thuở khai làng lập ấp. Dàn nhạc ngũ âm truyền thống của người Khmer được cho là có ảnh hưởng xa xưa từ âm nhạc cung đình và tôn giáo của Ấn Độ cùng một số quốc gia trong khu vực Đông Nam Á như Campuchia, Thái Lan. Theo giảng viên Dương Chí Dũng từ Khoa Văn hóa – Du lịch, Trường Cao đẳng cộng đồng Sóc Trăng, dàn nhạc này còn có tên gọi Pin Peat, xuất phát từ sự hợp nhất giữa đàn Pin có nguồn gốc Ấn Độ (Bà La Môn giáo) và các nhạc cụ bản địa của người Khmer.
Tuy nhiên, trong quá trình lịch sử, dàn nhạc ngũ âm khi du nhập vào nền văn hóa Khmer Nam Bộ đã có sự dung hòa, tiếp biến để phù hợp với tính cách, phong tục và tập quán của dân tộc mình. Điều này tạo nên những nét tương đồng với âm nhạc của các quốc gia láng giềng, nhưng đồng thời vẫn khẳng định được bản sắc văn hóa đặc trưng của con người và vùng đất phương Nam. Sự mềm dẻo trong tiếp biến văn hóa đã giúp dàn nhạc ngũ âm Khmer ở Việt Nam có những đặc điểm riêng so với sự chặt chẽ, chuẩn mực của ngũ âm ở Campuchia.
Khám Phá Các Nhạc Cụ Tiêu Biểu Trong Dàn Nhạc Ngũ Âm
Khái niệm “ngũ âm” trong dàn nhạc không chỉ đơn thuần là số lượng năm loại nhạc cụ, mà còn tượng trưng cho năm yếu tố tạo nên vũ trụ: Đất, Nước, Gió, Lửa và Kim. Mỗi loại nhạc cụ ứng với một yếu tố, và khi hòa cùng nhau sẽ tạo nên sự cân bằng, hài hòa, phản ánh triết lý sống thuận tự nhiên của người Khmer. Trong biên chế chính thức, dàn nhạc ngũ âm truyền thống thường có từ 9 nhạc cụ trở lên, được chia thành các bộ rõ ràng:
Dàn nhạc ngũ âm Khmer với các nhạc công truyền thống biểu diễn trong một ngôi chùa trang nghiêm.
1. Bộ Mộc (Gỗ)
Đây là trái tim của dàn nhạc, với các nhạc cụ như:
- Rôneat Ek: Nhạc khí bằng gỗ (tre, bên, cẩm lai…) có âm cao nhất, đóng vai trò chủ lực về giai điệu diễn tấu. Đây là nhạc cụ không thể thiếu trong dàn nhạc ngũ âm.
- Rôneat Thung: Cũng làm từ gỗ như Rôneat Ek nhưng có tầm âm thấp hơn, đảm nhiệm bè trầm, tạo độ sâu cho tổng thể âm thanh.
2. Bộ Sắt
Mang đến âm thanh réo rắt, trong sáng:
- Rônek Đek: Còn gọi là Rônek Thônh hoặc Rônek Meás, làm từ sắt pha đồng, có từ trước thời đại Angkor. Âm thanh trong trẻo như tiếng chuông ngân, thường đảm nhiệm giai điệu trong dàn nhạc.
3. Bộ Đồng
Góp phần tạo nên sự hùng tráng và rộn ràng:
- Kôông Vông Tôch: Gồm 16 chiếc cồng nhỏ có nấm, đặt theo hình bán nguyệt, làm từ đồng thau hoặc đồng pha gang. Đây là nhạc cụ không thể thiếu để dàn nhạc hội đủ điều kiện diễn tấu.
- Kôông Vông Thum: Gồm 16 chiếc cồng lớn hơn, tương tự Kôông Vông Tôch, đảm nhiệm vai trò bè trầm cho Kôông Vông Tôch.
- Chhưng: Làm từ hợp kim đồng thau hoặc đồng thiếc, gồm hai chiếc hình tròn như đĩa nhỏ, tạo âm thanh bằng cách chập vào nhau.
4. Bộ Da (Trống)
Tạo nhịp điệu và sự phấn khởi:
- Skô Sam phô: Trống hình ống, hai đầu bịt da bò hoặc da ngựa. Chức năng chính là mở đầu tiết tấu và nhịp độ, đồng thời dẫn dắt nhịp điệu trong suốt quá trình biểu diễn.
- Skô Thum: Trống lớn, thường dùng một cặp (một âm trầm, một âm bổng). Thân trống làm bằng gỗ mít hoặc thốt nốt, mặt trống bịt da trâu, bò hoặc kỳ đà, giữ nhiệm vụ đệm tiết tấu.
5. Bộ Hơi (Kèn)
Mang đến sự hòa quyện êm dịu:
- Srolai Pin Peat: Kèn thổi hơi quý hiếm, làm từ gỗ quý (thường là lõi gỗ Mun). Có nhiệm vụ hòa thanh, làm cho màu sắc cả dàn nhạc trở nên hài hòa, êm dịu. Tuy nhiên, do kỹ thuật diễn tấu phức tạp, có nơi dàn nhạc có thể thiếu nhạc cụ này.
“Dàn nhạc ngũ âm là một vũ trụ thu nhỏ, nơi mỗi nhạc cụ không chỉ tạo ra âm thanh mà còn kể một câu chuyện về mối liên hệ giữa con người và tự nhiên, giữa quá khứ và hiện tại. Sự hòa quyện của chúng chính là sự hòa hợp của vạn vật.” – Ông Trần Văn Lai, nghệ nhân ưu tú của tỉnh Sóc Trăng, chia sẻ.
Những nhạc cụ độc đáo trong dàn nhạc ngũ âm Khmer, thể hiện sự tinh xảo trong chế tác.
Vai Trò và Ý Nghĩa Văn Hóa Sâu Sắc Của Dàn Nhạc Ngũ Âm
Dàn nhạc ngũ âm không chỉ là một hình thức giải trí mà còn là sợi dây tâm linh, gắn kết sâu sắc với đời sống của đồng bào Khmer. Nó được coi là “linh hồn của dân tộc”, là “tiếng nói của tổ tiên” và là ngôn ngữ giao tiếp giữa con người với thần linh.
Trong Các Nghi Lễ Tôn Giáo
Âm nhạc ngũ âm có vai trò dẫn dắt, liên kết các nghi thức, làm tăng tính trang nghiêm cho các buổi lễ tại chùa chiền – trung tâm văn hóa và tín ngưỡng của người Khmer. Tiếng nhạc vang lên tại các ngôi chùa Khmer nhằm báo hiệu cho Phật tử trong phum sóc biết đã đến ngày tổ chức các nghi lễ tôn giáo. Các nghi lễ như Lễ Ban hành giáo lý (Bon Mek Bôchea), Lễ Phật đản (Bon Pisak Bôchea), Lễ an vị tượng Phật (Bon Puth thia Phisek), Lễ dâng y cà sa (Bon Kathin – nă tean), Lễ dâng bông (Bon Phka)… đều không thể thiếu âm nhạc ngũ âm.
Trong Các Lễ Hội Truyền Thống
Dàn nhạc ngũ âm là trái tim của các lễ hội lớn trong năm của đồng bào Khmer như Lễ Chôl Chnăm Thmây (Tết cổ truyền), Lễ Sen Dolta (lễ cúng ông bà) và đặc biệt là Lễ hội Oóc Om Bóc (lễ cúng trăng). Tiếng ngũ âm rộn ràng trong lễ hội Oóc Om Bóc không chỉ là niềm vui mừng mùa lúa chín mà còn là tiếng gọi đoàn kết của cộng đồng, ước nguyện về một mùa mưa thuận gió hòa.
Kết Nối Tâm Linh và Cộng Đồng
Trước mỗi buổi lễ, các nhạc công phải tắm rửa sạch sẽ, ăn chay, thắp hương xin phép tổ nghề rồi mới được đánh nhạc. Họ tin rằng mỗi tiếng chiêng, tiếng trống vang lên là lời mời tổ tiên, thần linh về chứng giám. Âm nhạc ấy không chỉ để giải trí mà còn là sợi dây nối con người với thế giới tâm linh, thể hiện chức năng điều phối quy trình hành lễ và là tín hiệu thông báo cho cộng đồng Phật tử.
Công Tác Bảo Tồn và Phát Huy Giá Trị Di Sản Dàn Nhạc Ngũ Âm
Nhận thức được giá trị to lớn của dàn nhạc ngũ âm, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đưa Nghệ thuật nhạc ngũ âm Khmer Nam Bộ vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 4602/QĐ-BVHTTDL ngày 20/12/2019. Đây là bước tiến quan trọng trong công tác bảo tồn di sản độc đáo này.
Nhiều dự án bảo tồn, sưu tầm, ghi âm và phục dựng đã được triển khai. Tại các trường phổ thông dân tộc nội trú ở Trà Vinh, An Giang, Kiên Giang, nội dung tìm hiểu về ngũ âm đã được đưa vào hoạt động ngoại khóa, giúp học sinh hiểu và tự hào hơn về bản sắc văn hóa dân tộc mình. Các câu lạc bộ ngũ âm cũng được thành lập, thu hút hàng trăm nghệ nhân và thanh niên tham gia, tạo cơ hội cho trẻ em Khmer học miễn phí cách đánh trống, thổi kèn, gõ chiêng.
Ngày nay, dàn nhạc ngũ âm không chỉ vang lên trong chùa hay lễ hội mà còn được đưa lên sân khấu, hòa quyện cùng nhạc cụ hiện đại, trở thành điểm nhấn trong các chương trình biểu diễn văn hóa nghệ thuật. Điều này không chỉ giúp gìn giữ mà còn phát huy giá trị của di sản, kết nối quá khứ với tương lai, làm phong phú thêm bản sắc văn hóa Việt Nam.
Một lớp học truyền dạy dàn nhạc ngũ âm Khmer cho thế hệ trẻ, nhấn mạnh sự kế thừa văn hóa.
“Việc bảo tồn dàn nhạc ngũ âm không chỉ là giữ lại những nhạc cụ cổ xưa, mà là duy trì một dòng chảy văn hóa sống động, là trao truyền ngọn lửa tự hào dân tộc cho thế hệ mai sau. Mỗi nốt nhạc vang lên là một lời nhắc nhở về cội nguồn.” – Bà Nguyễn Thị Thảo, một nhà nghiên cứu văn hóa dân gian tại Cần Thơ, nhận định.
Kết Luận
Dàn nhạc ngũ âm của người Khmer là một báu vật văn hóa vô giá, kết tinh linh hồn và bản sắc của dân tộc Khmer Nam Bộ. Với cấu trúc độc đáo gồm năm bộ nhạc cụ từ năm chất liệu khác nhau, cùng với vai trò thiêng liêng trong đời sống tôn giáo và lễ hội, ngũ âm đã vượt qua ranh giới của một dàn nhạc thông thường để trở thành biểu tượng của sự hài hòa, gắn kết và tâm linh. Công tác bảo tồn và phát huy giá trị của dàn nhạc ngũ âm ngày nay không chỉ là trách nhiệm mà còn là niềm tự hào, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa đa dạng của Việt Nam, để tiếng nhạc ấy mãi vang vọng, kể mãi câu chuyện về một dân tộc kiên cường, giàu bản sắc.
Các Câu Hỏi Thường Gặp (FAQ) Về Dàn Nhạc Ngũ Âm Khmer
1. Dàn nhạc ngũ âm Khmer là gì?
Dàn nhạc ngũ âm, hay Pinn Peat, là một dàn nhạc truyền thống của người Khmer, bao gồm 5 bộ nhạc cụ làm từ các chất liệu khác nhau (đồng, sắt, gỗ, da, hơi), tạo ra 5 âm sắc đặc trưng. Nó đóng vai trò quan trọng trong các nghi lễ tôn giáo và lễ hội truyền thống.
2. Dàn nhạc ngũ âm có bao nhiêu nhạc cụ?
Mặc dù tên gọi là “ngũ âm”, dàn nhạc truyền thống thường có từ 9 nhạc cụ trở lên, mỗi nhạc cụ thuộc một trong năm bộ chất liệu đã nêu, như Rôneat Ek, Rôneat Thung, Kôông Vông Tôch, Skô Sam phô, Srolai Pin Peat, v.v.
3. Ý nghĩa của “ngũ âm” trong tên gọi là gì?
“Ngũ âm” không chỉ nói đến năm bộ chất liệu của nhạc cụ mà còn tượng trưng cho năm yếu tố vũ trụ (Đất, Nước, Gió, Lửa, Kim) theo quan niệm của người Khmer, thể hiện triết lý về sự cân bằng và hòa hợp trong cuộc sống.
4. Dàn nhạc ngũ âm được sử dụng trong những dịp nào?
Dàn nhạc ngũ âm chủ yếu được sử dụng trong các nghi lễ Phật giáo Tiểu thừa tại chùa (Lễ Phật đản, Lễ dâng y…), các lễ hội truyền thống quan trọng như Chôl Chnăm Thmây, Sen Dolta, Oóc Om Bóc, và cả trong các nghi lễ tang ma truyền thống của người Khmer.
5. Tại sao dàn nhạc ngũ âm lại quan trọng đối với người Khmer?
Dàn nhạc ngũ âm được coi là “linh hồn của dân tộc”, là “tiếng nói của tổ tiên”, kết nối con người với thế giới tâm linh. Nó dẫn dắt các nghi lễ, làm tăng sự trang nghiêm, và thể hiện bản sắc văn hóa, triết lý sống của người Khmer.
6. Dàn nhạc ngũ âm đang được bảo tồn như thế nào?
Dàn nhạc ngũ âm đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Nhiều dự án bảo tồn, truyền dạy tại trường học và câu lạc bộ, cũng như việc đưa dàn nhạc lên sân khấu hiện đại, đang được triển khai để gìn giữ và phát huy giá trị của nó.
Last Updated on 18/11/2025 by Ca Nhạc Nhẹ
